O principio de demarcación do empirismo e positivismo lóxico

Tanto Karl Popper como os empiristas lóxicos -ou positivistas lóxicos, que non é o mesmo pero neste contexto non é necesario diferenciar ambos conceptos- propuxeron un criterio de demarcación, mais ambos criterios presentan máis diferenzas que similitudes. Neste post referirémonos/referirémosnos fundamentalmente ao primeiro criterio. Tanto o criterio de demarcación dos membros do Círculo de Viena como o do filósofo racionalista crítico poden entenderse en principio como criterios de cientificidad, no sentido de ser requisitos destinados a diferenciar entre algo que pertence á auténtica ciencia e algo que non pertence a ela. Un propósito parcialmente compartido, un pouco esquecido na actualidade -lamentablemente-, para a proposta de senllos criterios de demarcación era poder separar as augas respecto de certas teorías que se presentaban como científicas cando en realidade non o eran. Devandito sexa de paso, o sociólogo Max Weber, sen propoñer un criterio como tal, tiña a mesma preocupación respecto da sociología e as ciencias sociais. Con todo, o rexeitamento da pseudociencia e a "fraseología grandilocuente" "baleira", que se presentaba como coñecemento pero non o era, era para os empiristas lóxicos unha cuestión programática, un obxectivo de base ineliminable: para eles o rexeitamento incluía a metafísica, filosofía especulativa que aludía a entidades como "a alma" ou "a nada" que non se sabía que cousa eran e, fundamentalmente, non había xeito de poder ter unha experiencia delas. Para Carnap e os membros do Círculo a filosofía especulativa, no mellor dos casos, só podía ter valor poético. Devandito sexa de paso, algo similar (no sentido de valor literario) díxose dos escritos de Freud, cuxa teoría psicoanalítica era para Popper un conspicuo exemplo de pseudociencia. Pero o criterio de demarcación de Popper non se facía eco das teses dos empiristas vieneses; para el, o a filosofía representaba un tipo de coñecemento -diferente do científico, por suposto-, e posuía un valor ata para a ciencia mesma: para o autor da lóxica da investigación científica os problemas filosóficos e metafísicos moitas veces serven como inspiradores ou puntos de partida para a formulación de hipótese, que finalmente han de conducir ao descubrimento e ao coñecemento científico. Indo agora ao tema específico, destacando estas diferenzas entre ambos criterios, diremos o seguinte. O criterio de demarcación do empirismo lóxico, coñecido como "Criterio verificacionista do significado" ou "Criterio de significación cognoscitiva" procuraba distinguir entre enunciados científicos e enunciado non científicos, ou pseudocientíficos. Para os positivistas lóxicos, un enunciado era realmente científico si proporcionaba coñecemento, si describía algo realmente existente e non algo ideado por imaginativos filósofos con pretensións de perspicacia respecto do mundo. Como podía saberse si un enunciado realmente proporcionaba coñecemento achega dalgunha cuestión? Un enunciado porporciona coñecemento -na visión do Círculo de Viena e os seus seguidores continentales- si posúe significado. Aquí pode apreciarse a influencia do primeiro Wittgenstein, o do Tractatus Logico-Philosophicus na proposta do empirismo do século XX. Os enunciados non significativos, simplemente non falan de nada, son palabras sen contido. Os enunciados con significado son os das ciencias formais, como a matemática, que posúen -segundo moitos sosteñen- carácter analítico, e aqueles de as ciencias empíricas ou fácticas que son verificables ou refutables, directa ou indirectamente, mediante a observación. Ou sexa, para o empirismo lóxico un enunciado sobre o mundo, pertencente ás ciencias naturais ou sociais, representa coñecemento da realidade e ten significado si é posible establecer a súa verdade ou falsedad a través da experiencia. Recordemos que os pensadores do Círculo de Viena adscriben ao empirismo que é a doutrina gnoseológica (pertencente á teoría do coñecemento en xeral, non específicamente do coñecemento científico) segundo a cal a fonte e o criterio último para coñecer é a observación. De maneira que un enunciado como "esta mesa é dura" é significativo porque o seu carácter de verdadeiro ou de falso pode establecerse mediante a observación directa (no sentido do emprego directo das capacidades sensoriais), en tanto que un enunciado como "a nada nadea" e similares non é significativo, non ten significado porque non brinda coñecemento debido a que non é posible observar a nada nin ningunha das súas presuntas actividades como "nadear". Tamén, un enunciado como "ao aumentar a presión sobre un gas a volume constante as partículas dese gas chocarán con maior frecuencia entre si", tamén é significativo, porque aínda que non se poden observar directamente as partículas do gas, o enunciado ten consecuencias observacionales (enunciados que se deducen del que describen un evento directamente observable) que si poden verificarse ou refutarse mediante observación: "subirá a temperatura do gas", por exemplo, xa que o concepto de observación directa inclúe o uso de instrumentos sinxelos de emprego habitual. Nótese que o criterio empirista lóxico de significado é en realidade "observacionista" e non "verificacionista", pois a verificación é só un dos resultados posibles (o outro é a refutación ou falsación), de maneira que un enunciado como "mañá choverá aquí" é significativo segundo o empirismo lóxico (describe un feito observable), pero si mañá non chove probarase que é falso, polo que si representa coñecemento: o coñecemento de como o mundo non é, diriamos nunha especie de guiño popperiano. Aínda que o importante, nesta visión, é que "a nada" non son máis que unhas palabras. O criterio de demarcación do empirismo lóxico sufriu moitos cambios, en parte debido ás súas propias limitacións. Na súa versión inicial establecía que un enunciado das ciencias empíricas tiña sentido ou significado (aquí non é necesario diferenciar estes términos) si podía verificarse ou refutarse directamente, pero ante o problema de que ocorría cos enunciados teóricos (aqueles que conteñen términos que se refiren a cousas que existen pero non son directamente observables, como "moléculas" no noso exemplo), autores como Carnap e Hempel, entre outros, buscaron diferentes alternativas ao longo de varios anos para demarcar o ámbito dos enunciados científicos dos metafísicos.